نقطه دید عاشق/ گزارشی از نمایش فیلم «در جست‌وجوی خانه‌ی خورشید»
بعدازظهر روز یک‌شنبه سوم تیرماه سالن سینماحقیقت مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی، میزبان نمایش و سپس نقد و بررسی فیلم «در جست‌وجوی خانه‌ی خورشید» ساخته‌ی مهدی باقری بود.
در ابتدای این جلسه که با حضور پوریا جهانشاد به عنوان منتقد مهمان برگزار شد، مهدی باقری در پاسخ به پرسش ناصر صفاریان، مجری برنامه و مسئول جلسه‌های نمایش فیلم درباره‌ی علاقه به ساخت مستند درباره‌ی فضاهای شهری گفت: «تا چند سال پیش و قبل از آن که مستند «اهالی خیابان یک‌طرفه» را درباره‌ی خیابان «سی تیر» بسازم فیلم‌های محدودی درباره‌ی فضاهای شهری و بخش‌های مشخصی از پایتخت ساخته شده بود. اما آن‌چه که ترغیبم کرد تا درباره‌ی این منطقه و هم‌چنین خیابان «ناصر خسرو» فیلم بسازم ویژگی‌های خاص این دو خیابان بود که در مورد «اهالی خیابان یک‌طرفه» به تاریخ شفاهی و در مورد «جست‌وجوی خانه‌ی خورشید» به روایت کلان تاریخی اشاره داشت.»
وی هم‌چنین در پاسخ به پرسش دیگری در خصوص نمایش بخش‌هایی از یک مستند نیمه‌کاره درباره‌ی ترمیم و بازسازی خیابان «ناصر خسرو» که در فیلم به آن اشاره می‌شود گفت: «یکی از پیمانکاران شهرداری برای کمک به ساخته شدن «در جست‌وجوی خورشید» از من خواست تا درباره‌ی تغییرات ایجاد شده در بدنه‌ی خیابان «ناصر خسرو» یک گزارش تهیه کنم اما مراحل اداری تهیه‌ی این فیلم آن‌قدر طول کشید که در نهایت ناتمام ماند؛ و من فقط خواستم از این طریق به چنین موضوعی اشاره کرده باشم.»
در ادامه‌ی جلسه، پوریا جهانشاد ضمن اشاره به تفاوت‌های «در جست‌وجوی خورشید» با فیلم‌های مستندی که درباره‌ی فضاهای شهری ساخته شده‌اند گفت: «باید پذیرفت این فیلم‌ها به واسطه‌ی نوع رویکردی که دارند و البته خرق عادتی که در تماشاگر ایجاد می‌کنند، در گذر زمان بیش‌تر مورد توجه قرار خواهند گرفت.»
وی گفت: «اغلب مستندهایی که درباره‌ی موضوع‌های شهری ساخته شده‌اند «کالبد‌محور» هستند و شهر را به گونه‌ای نشان می‌دهند که می‌توان گفت انسان در آن‌ها جایی ندارد.»
جهانشاد افزود: «برخی کارشناسان، گویی اصلاً قرار نیست انسان‌ها در شهر زندگی کرده و آن را تغییر بدهند، محل زندگی آن‌ها را در قالب روابط کالبدی می‌بینند و متاسفانه جایی برای مردم قائل نیستند.»
وی سپس با اشاره به سطوح روایی فیلم به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های آن گفت: «سطح نخست که در مرتبه‌ای بالاتر از بقیه قرار می‌گیرد، سطحی است که در مرحله‌ی آماده‌سازی نهایی و در حقیقت در اتاق تدوین شکل گرفته است. سطح بعدی، راوی درون فیلم یا به عبارتی خودِ فیلم‌ساز است که دیدگاه‌های خود را در مرحله‌ی تولید اِعمال می‌کند؛ و سطح بعدی به نظرهای کسی می‌پردازد که دفترچه خاطرات یا موتور محرک ماجراهای فیلم را مکتوب کرده است. کسی که به تعبیری می‌توان او را راوی تاریخ دانست.»
جهانشاد «مواجهه با تاریخ» را یکی دیگر از ویژگی‌های «در جست‌وجوی خانه‌ی خورشید» برشمرد و افزود: «در مستند مورد بحث، مقوله‌ی تاریخ، یک واقعیت محض، خودبسنده و مشروع است که در درون فیلم، پیش چشم تماشاگر جان می‌گیرد و باعث بروز نگاهی غیرانتقادی به تاریخ و رسانه‌ی «مستند» می‌شود.»
وی گفت: «کار دیگری که چنین فیلمی انجام می‌دهد این است که نشان می‌دهد تاریخ فقط یک وقایع‌نگاری تقویمی نیست؛ و شکل دیگری دارد که تاریخ‌نویسان اصیل آن را رقم می‌زنند.»
جهانشاد سپس با اشاره به هدف‌گذاری در سینمای مستند گفت: «اهمیت «در جست‌وجوی خورشید» از آن رو است که تاریخ رسمی و غیررسمی را در مقابل هم قرار داده؛ و این در حالی است که معمولاً چیزی به نام تاریخ غیررسمی وجود ندارد.»
وی «تاریخ غیررسمی» را «برگرفته از زیست آدم‌ها» برشمرد و افزود: «این تاریخ از خلال خاطرات روزمرّه‌ی ما و تصویرهای به‌جا مانده از وقایع عادی زندگی‌مان به دست می‌آید. اما نکته این‌جاست که چنین تاریخی حذف‌شدنی است و زیست فردی ما در حالی که زیر وقایع‌نگاری‌ها و تاریخ رسمی مدفون شده هرگز اجازه خودنمایی پیدا نخواهد کرد.»
بخش بعدی جلسه به صحبت‌های کارگردان فیلم اختصاص داشت. مهدی باقری در پاسخ به پرسش ناصر صفاریان درباره‌ی دلیل نادیده گرفته شدن فیلم خود پس از حضور موفق در جشنواره‌ی سینماحقیقت سال گذشته گفت: «این نکته‌ای است که متاسفانه از کم‌لطفی خانواده‌ی مستندسازان نسبت به آثار همدیگر ناشی می‌شود.»
وی با انتقاد از برخی مستندسازان که به گفته‌ی او اغلب حتی برای تماشای آثار همکاران خود نیز به محل نمایش فیلم‌ها نمی‌روند گفت: «این، بخش عمده‌ای از فیلم‌ها را در بر می‌گیرد و به‌عنوان مثال اگر اعضای انجمن منتقدان و نویسندگان سینمای ایران، جوایز بهترین فیلم و پژوهش را به «اهالی خیابان یک‌طرفه» نداده بودند شاید کم‌تر مستندسازی ترغیب می‌شد تا به تماشای چنین فیلمی بنشیند.»
وی گفت: «البته باید پذیرفت این فیلم و برخی آثار مشابه، مستندهایی برای جذب مخاطب انبوه نیستند و طبعاً از تماشاگران محدودتری برخوردارند.»
باقری سپس در پاسخ به پرسش دیگری درباره‌ی کاربرد آگاهانه‌ی فضای نوستالژیک در فیلم خود گفت: «یک فضای شهری با ویژگی‌های خیابان «ناصر خسرو» که تاریخی تقریباً صد و پنجاه ساله دارد، در دوره‌های مختلف از ویژگی‌های متفاوتی برخوردار بوده و به عنوان مثال در دوره‌ی پهلوی اول به دلیل حضور چشم‌گیر مردم وضعیت بهتری داشته است. به همین دلیل نگاه کسانی که از این زاویه به تاریخ شکل‌گیری چنین خیابانی نگاه کنند، به صورت طبیعی خاطره‌آمیز و نوستالژیک جلوه خواهد کرد.»
پوریا جهانشاد نیز در ادامه گفت: «فیلم «در جست‌وجوی خانه‌ی خورشید» به لحاظ زبان تصویری دو بار نشانه‌گذاری شده تا بتواند هر دو نوع تاریخ رسمی و غیررسمی را روایت کند. به همین دلیل در این فیلم نیز مثل برخی آثار مشابه، از تصویرهای موسوم به «سراسربین» (که از بالا گرفته شده) برای ارائه‌ی اطلاعات تاریخی، و از تصویرهایی که مدل انسانی دارد برای ارائه‌ی تاریخ فردی استفاده شده است.»
جهانشاد گفت: «این فیلم به تماشاگر خود، کلیدهای خیلی مهمی نظیر نگاه ناصرالدین‌شاه از بالای شمس‌العماره ارائه می‌دهد که تکمیل‌کننده‌ی نگاه ما به این شخصیت تاریخی در قالب کسی است که مردم تهران را نمی‌شناخته اما همواره از زاویه‌ی سرازیر و از بالا به آن‌ها نگاه می‌کرده است.»
وی سپس با اشاره به «سراسربینی» به عنوان «بخشی از حوزه‌ی فلسفه و علوم اجتماعی» گفت: «وقتی از بالا به یک مکان نگاه شود انسان‌ها به‌عنوان سوژه در نظر گرفته نمی‌شوند؛ و بیش‌تر، شکلی از روابط دیده می‌شود که نیازمند وصل به یکدیگرند. جالب این که فیلم «در جست‌وجوی خانه‌ی خورشید» قصد دارد بگوید که هم ناصرالدین‌شاه و هم عاشق (شخصیت اصلی فیلم) به این بخش از شهر چنین نگاهی داشته‌اند.»
بخش پایانی این جلسه‌ی نمایش فیلم به توضیحات نهایی کارگردان فیلم و جمع‌بندی صحبت‌های منتقد مهمان اختصاص داشت. مهدی باقری در این بخش با اشاره به کارکرد تصویرهای آرشیوی در فیلم‌های تاریخی گفت: «در این فیلم سعی کردم از تصویرهای آرشیوی به شکل دیگری استفاده کنم و به جای نمایش لحظه‌های تاریخی، آن‌ها را در قالب نقطه دید راوی (عاشق) به کار بگیرم. در حقیقت اگر در زمان وقوع ماجرا دوربین وجود داشت شاید بتوان گفت که می‌توانست چنین تصویرهایی را ثبت کند.»
وی گفت: «در زمان ساخت این فیلم تلاش کردم تا در عادت‌های موجود برای ساخت فیلم درباره‌ی فضاهای شهری تغییر ایجاد کنم و به شکل تازه‌ای این موضوع را مورد بررسی قرار دهم.»
باقری «در جست‌وجوی خانه‌ی خورشید» را لذت‌بخش‌ترین کار خود دانست و افزود: «تصویربرداری این فیلم مدت زمان کوتاهی را در بر گرفت اما تدوین و آماده‌سازی نهایی‌اش بیش از یک‌سال زمان برد. با این وجود از ساخت آن بسیار لذت بردم. گویی درگیر ماجرایی بودم که حس خوبی القا می‌کرد و اجازه می‌داد تا بیش از روایت تاریخ یک مکان، حقیقت را بگویم و خودم را روایت کنم.»
پوریا جهانشاد نیز در بخش پایانی این برنامه گفت: «به نظر می‌رسد جامعه‌ی ما و جامعه‌ی جهانی به مواجهه با شکل دیگری از واقعیت نیاز دارند. این در حالی است که انتظارات موجود از سینمای مستند نیز کمی تغییر کرده؛ و این روزها زندگی ما پر از مواجهه با تصویرهای مستندی است که واقعیت غیررسمی را بیش از واقعیت رسمی پیش چشم ما به نمایش می‌گذارند.»
وی گفت: «اگر این روزها و در سینماها فیلم‌های مستند با استقبال چندانی روبه‌رو نمی‌شوند به دلیل عدم بهره‌گیری مستندسازان از تنگناها و موانعی است که آن‌ها را محدود کرده‌اند.»
جهانشاد «نزدیک شدن به فضای غیررسمی» را یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های «در جست‌وجوی خانه‌ی خورشید» برشمرد و افزود: «برای آن که گفت‌وگو شکل بگیرد، نزدیک شدن به فضای غیررسمی، خود، یک مزیت تلقی می‌شود؛ و این می‌تواند باعث نزدیک شدن مخاطب به فیلم‌هایی شود که نسبت بیش‌تری با او برقرار می‌کنند.»
این وبلاگ تلاش ناچیزیست برای انتشار نوشتههایی دربارهي سینما، تلویزیون و ادبیات.